Tweede Wereldoorlog

Velsen is nog volop bezig de crisis van de jaren dertig van de vorige eeuw te verwerken of vanuit het oosten doemt een nieuw onheil op: de expansiedrift van Hitler-Duitsland.
Nederland onderkent het gevaar en mobiliseert zich zo goed en zo kwaad als dat gaat. Toch wordt ons land op 10 mei 1940 door de Duitsers volkomen onverwacht overvallen. Ook boven Velsen verschijnen vliegtuigen die bommen afgooien in de havenmond en het kanaal.
De eerste dagen erna ontstaat er een enorme file van auto's van vooral Joodse vluchtelingen uit Amsterdam en andere streken op de Parkweg langs het dorp richting de haven van IJmuiden. Getracht wordt een plekje te vinden aan boord van alles wat kan varen naar Engeland ...met achterlating van de auto's.
In het Hotel Velserbeek komt in de nacht van 11 op 12 mei een bus aan met het beroemde balletgezelschap Sadler's Wells Ballet met onder andere de bekende danseres Margot Fonteyn. De groep treft een afgeladen onderkomen aan van mensen die al een schip hebben kunnen regelen. Iedereen ligt en zit op stoelen of op de grond. In de nacht van 13 mei gaat iedereen, in rijen, de handen op elkaars schouders, naar de bussen die onder de bomen staan. De korte maar angstige rit naar de haven duurt een uur. Telkens moet er worden gestopt als er door vliegtuigaanvallen wordt geschoten. De bus arriveert bij de pier vlak bij het daar aangemeerde vrachtschip Dotterel. Een voor een verdwijnen de vluchtelingen in een met hooi en stro gevuld ruim. Ze zouden ongedeerd de overkant bereiken.

Op zondagavond 12 mei omstreeks tien uur rijdt een geldtransportwagen van de Nederlandse Bank met daarin het prinselijk gezin door het dorp Velsen. De wagen wordt geëscorteerd door twee auto's met mariniers en matrozen. Juliana, Bernard en de kinderen zijn via de pont op weg naar de Grote Sluis. Daar ligt de Britse torpedojager Codrington klaar voor vertrek naar Engeland. Ook dit schip zou zonder problemen behouden aankomen.                                         Op 14 mei komt van hogerhand het bevel om de havens van IJmuiden ontoegankelijk te maken en haveninstallaties onklaar te maken. In de namiddag capituleert Nederland voor Nazi-Duitsland. De Parkweg bij Velserbeek wordt voor alle verkeer richting IJmuiden afgesloten. Het gevolg is dat de stroom auto's bij het dorp vastloopt en het dorp wordt overspoeld met vluchtelingen die in het raadhuis alsnog proberen toestemming te verkrijgen om naar de havens te gaan om de zo begeerde oversteek te kunnen maken. Tevergeefs. Ze druipen noodgedwongen af en zouden daarmee een onzekere en wellicht noodlottige toekomst tegemoet gaan.¹⁸ Een situatie die ons op de dag van vandaag (voorjaar 2016) door de stroom vluchtelingen uit de Arabische en Afrikaanse landen naar Europa maar al te goed bekend is. De volgende dag, 15 mei, trekken Duitse bezettingstroepen met veel machtsvertoon Velsen binnen.

De Tweede Wereldoorlog met Duitsland heeft enorme gevolgen. Onderdrukking, vrijheidsberoving, onderduiking, Jodenvervolging, razzia's, verzet, represailles, evacuatie, afbraak van woningen, bombardementen, honger, kou en wat dies meer zij, beheersen onze samenleving. Ook Oud Velsen krijgt zijn portie.

Omdat de Duitse bezetters een geallieerde invasie ergens op de westkust van Europa verwachten, bouwen ze van noord tot zuid een gigantische verdedigingslinie, de Antlantik-Wall. IJmuiden moet daarin een belangrijk steunpunt worden, een zogenaamde Festung. Tot dat vestinggebied behoren IJmuiden, Driehuis. Velsen-Zuid, Velsen-Noord en Wijk aan Zee.

Binnen dat militaire bolwerk of Sperrgebiet is geen plaats voor normale bewoning. Vanaf 1942 komt een massale gedwongen evacuatie opgang. Bewoners moeten met wat have en goed hun woningen verlaten en zelf elders voor onderdak zorgen. Werkkrachten die voor de Duitsers "onmisbaar" zijn mogen met een Ausweis blijven. Medio 1943 is de ontruiming in IJmuiden en Velsen-Noord grotendeels voltooid. De meeste huizen worden gesloopt voor het creëren van schootsvelden.
De Velsenaren hebben het moeilijk. In de oorlogswinter van januari 1942 hebben ze zwaar te lijden onder extreme koude en pakken met sneeuw. Op 27 januari wordt een temperatuur gemeten van -27,4° en dat record geldt nog steeds in Nederland. Het autoverkeer dat er nog is, heeft het uiterst moeilijk. Transport per slede brengt dan uitkomst. Ook in Oud Velsen.

In en om het dorp vinden ook grote veranderingen plaats. Het raadhuis gaat, na het vertrek van burgemeester Kwint in 1942, dienen als hoofdkwartier van NSB-burgemeester Tjeerd van der Weide en zijn trawanten. Zelf gaat hij in een deel van het herenhuis Velserbeek wonen. Het Festungskommando wordt gevestigd in Schoonenberg. De kerk wordt ontruimd en dient als opslagruimte. De twee oude klokken worden uit de toren geroofd om te worden omgesmolten voor de Duitse oorlogsindustrie.

De Amsterdamseweg aan de oostkant van het dorp is de toegangspoort van de door de Duitsers gecreëerde Festung en wordt uit dat oogpunt in een zwaar verdedigbare staat gebracht. De weg is afgesloten door een Einstechträger, een verrijdbare zware stalen versperring tussen betonnen muren. Voor Beeckestijn en Waterland tot aan het dorp toe wordt in de Meerweiden een tankgracht aangelegd met een Stutspunkt Marine Flak bestaande uit luchtdoelgeschut en zoeklichtstelling.

De Amsterdamseweg aan de oostkant van het dorp is de toegangspoort van de door de Duitsers gecreëerde Festung en wordt uit dat oogpunt in een zwaar verdedigbare staat gebracht. De weg is afgesloten door een Einstechträger, een verrijdbare zware stalen versperring tussen betonnen muren. Voor Beeckestijn en Waterland tot aan het dorp toe wordt in de Meerweiden een tankgracht aangelegd met een Stutspunkt Marine Flak bestaande uit luchtdoelgeschut en zoeklichtstelling.

Op het punt waar de Meervlietstraat uitkomt op de Parkweg verrijst een geschutsbunker met als schootsveld de Amsterdamseweg. Als een soort verlenging van de tankgracht wordt achter de bebouwing aan de oostkant van het dorp een aarden wal opgeworpen, waarin bunkers met geschut zijn aangebracht. Ook hier is het schootsveld de Amsterdamseweg. Daar verwachten de Duitsers vooral een aanval met geallieerde paratroepen. In het open veld hebben ongetwijfeld zogenaamde Rommel-Asperges gestaan. Dat zijn door lijnen met elkaar verbonden scherpafgepunte palen voorzien van landmijnen als afweermiddel tegen parachutisten. Daarvoor wordt mede in het voorjaar van 1944 de Noord-Spaarndammerpolder (in de volksmond: de Velserpolder) en de Velserbroekpolder onder water gezet. Ze sluiten het bepaald niet uit dat de grote geallieerde invasie zelf zal worden uitgevoerd op de Nederlandse kust.

Een totale misrekening blijkt later. In een wanhopige poging het tij te keren zet Hitler een aantal geheime wapens in. Naast de V1's en V2's zijn dat in de tweede helft van 1944 de 2-mansonderzeeërs Seehund.

Ze worden bij de Kleine Sluis in IJmuiden te water gelaten. Hun werkterrein is de Noordzee en Het Kanaal om daar konvooien van geallieerde transportschepen te vernietigen. Als ze al terugkomen van hun missie worden de scheepjes uit het water getild en naar het park Velserbeek getransporteerd. Daar worden ze onder de natuurlijk camouflage van de bomen van de Lindelaan geplaatst voor bescherming tegen mogelijke bombardementen en voor reparatie en onderhoud. De locatie is Streng Geheim en dus zwaar bewaakt.

Toch worden daarna in onregelmatige fasen gebieden aangewezen waar bewoners ook gedwongen worden te vertrekken. Rond 1944 wordt dat gesommeerd voor de woningen in het dorp Velsen. Dat komt de welstand en de staat van de woningen en gebouwen bepaald niet ten goede. Autochtone dorpelingen zoals de Bresser's en de Van Honken, om als voorbeeld te noemen, moeten hun boeltje pakken en laten hun huis zo goed als mogelijk beschermd achter. Ze vinden onderdak in Beverwijk, Wormerveer en Bruchem (Gld). Het gebeurt ook dat de bezetter de woning voor eigen doeleinden gebruikt. In Torenstraat 4 bijvoorbeeld wordt het Bureau Ausweise gevestigd.¹⁹

Na de capitulatie van nazi-Duitsland op 5 mei 1945 en de komst van Canadezen 3 dagen later keren de dorpelingen druppelsgewijs terug. Over het vieren van een bevrijdingsfeest in het dorp kan tot nu toe niemand mij iets vertellen of laten zien. Maar het zou mij verbazen dat de Nederlandse driekleur niet op de kerktoren heeft gestaan.

In de omgeving van het dorp zijn vandaag de dag alleen nog sporen van de Duitse bezetting te vinden in Schoonenberg en Beeckestijn.

Gevolgen verbredingen van het Noordzeekanaal

De Velsense burgemeester heeft met zijn uitspraak - eene kanalisatie door de duinen - in 1850 niet kunnen bevroeden dat op den duur het halve dorp Velsen ten behoeve van de verbreding van het Noordzeekanaal zou verdwijnen.

Wel is door het kanaal de drukte in het dorp enorm toegenomen en dus ook de nering. Al het doorgaande verkeer moet tot de opening van de Velsertunnels in 1957 aanvankelijk door en later langs het dorp. De enorme groei van de bevolking door het ontstaan van IJmuiden en de ontsluiting van het Velser grondgebied door de aanleg van een spoorlijn, brengt veel lokaal verkeer en meer werkdruk op het raadhuis in het centrum van het dorp.

Afbraak en opbouw

Tot slot

De dynamiek is verdwenen. Evenals de scholen en winkels. Ondanks het verrijzen in 1965 van een nieuwe woonwijk aan de oostkant van het dorp. Oud Velsen is 'verworden' tot een heerlijke woon- en leefplek met een bewogen geschiedenis.